What’s in a Name?  H μεταγραφή των Ελληνικών ποικιλιών σε Λατινικούς χαρακτήρες

του Peter Pharos

Ο Peter Pharos γράφει για το Ελληνικό και το Ιταλικό κρασί στους ιστότοπους του Tim Atkin MW (www.timatkin.com) και της Fiona Beckett (www.matchingfoodandwine.com)

Το Ελληνικό κρασί έχει να αντιμετωπίσει διάφορες προκλήσεις στην ανταγωνιστική διεθνή σκηνή και μία από αυτές είναι προφανώς η μοναδικότητα της Ελληνικής γλώσσας. Τα Ελληνικά ονόματα, επώνυμα, τοπωνύμια, ποικιλίες, φαίνονται δύσκολα στην πλειοψηφία των μη Ελληνόφωνων, όντας πολυσύλλαβα και συχνά προϊόν σύνθεσης λέξεων. Σε αυτό όμως προστίθεται η δυσκολία της σωστής μεταγραφής των κυρίων ονομάτων σε Λατινικούς χαρακτήρες, υπόθεση εξαιρετικά πολύπλοκη. Στο κρασί είναι σύνηθες να απαντά κανείς πολλαπλούς τρόπους γραφής, μεγεθύνοντας το πρόβλημα. Ποια είναι η σωστή γραφή; Assyrtiko, Asyrtiko, ή Assyrtico; Xinomavro ή Xynomavro; Και φυσικά, Naousa ή Naoussa;

Οι ειδικοί του κρασιού στην αλλοδαπή, το γνωρίζουν καλά. Ο Eric Asimov των New York Times, το παρατήρησε σε μία σχετικά πρόσφατη στήλη. Ο José Vouillamoz, ίσως ο γνωστότερος αμπελογράφος διεθνώς, μου είπε ότι το έχει αναφέρει και ο ίδιος πολλάκις σε διάφορους εκπροσώπους της Ελληνικής σκηνής (για το Wine Grapes χρησιμοποίησαν τις μεταγραφές του Vitis International Variety Catalogue.) Αυτό βέβαια δημιουργεί έναν φαύλο κύκλο: όταν τόμοι-σημεία αναφοράς, όπως το Wine Grapes και το World Atlas of Wine, χρησιμοποιούν μία συγκεκριμένη ορθογραφία, γίνεται δύσκολο να την αλλάξει κανείς, και η Αγγλόφωνη απόδοση γενικώς επικρατεί των υπολοίπων. 

Ο Στέφανος Κουνδουράς, Αν.Καθηγητής στο Εργ.Αμπελουργίας του ΑΠΘ, μου ανέφερε ότι, αν και όντως δεν έχει γίνει ποτέ ολοκληρωμένη προσπάθεια απ’ την πλευρά της Ελληνικής πολιτείας, η γραφή του στρατηγικού σχεδίου προώθησης των Ελληνικών οίνων είναι η προτεινόμενη κατ’ αυτόν. Ακόμα και εκεί όμως εμφανίζονται ασυνέχειες: το Σαββατιανό π.χ., εμφανίζεται ως “Savvatiano” στην παλαιότερη έκδοση του ιστότοπου αλλά ακολουθεί τη γραφή του Oxford Companion to Wine (OCW), “Savatiano”, στη νεότερη. Πράγματι, το Σαββατιανό (“Savatiano”), μαζί με το Ασύρτικο (“Assyrtiko”) και τη Μαυροδάφνη (“Mavrodaphne”) φαίνεται να είναι οι τρεις ποικιλίες που υποφέρουν περισσότερο γλωσσολογικά κατά την επικρατέστερη μεταγραφή. Όσο για το Αγιωργίτικο και το Μοσχοφίλερο, γράφονται σε τουλάχιστον δύο ή τρεις παραλλαγές έκαστο. Τα τοπωνύμια έχουν λιγότερα προβλήματα, με μόνο τη Μαντινεία ίσως να είναι προβληματική (“Mantineia” / “Mantinia”). Μεγάλη εξαίρεση αποτελεί η Νάουσα, οπού το πρόβλημα ξεκινάει απ’ τα Ελληνικά. Δεν υπάρχει αμφιβολία για τη σωστή γραφή στα σύγχρονα Ελληνικά («Νάουσα») και την αντίστοιχη μεταγραφή της σε Λατινικούς χαρακτήρες (“Naousa”). Εντούτοις, οι τοπικοί παραγωγοί συνήθως χρησιμοποιούν την παρωχημένη γραφή με διπλό σίγμα (“Naoussa”). Χαρακτηριστική είναι η ετικέτα του Μπουτάρη με «ΝΑΟΥΣΣΑ» στον τίτλο και «Προστατευόμενη Ονομασία Προέλευσης Νάουσα» ακριβώς από κάτω. 

Θα υπέθετε κανείς ότι ο κύριος λόγος του προβλήματος είναι ότι δεν υπάρχει έγκυρη επίσημη απόδοση τέτοιων όρων, αλλά ισχύει κάτι τέτοιο; Ο Ελληνικός Οργανισμός Τυποποίησης (ΕΛΟΤ) έχει υιοθετήσει το διεθνές πρότυπο ISO 843:1997, ως ΕΛΟΤ 743:1982, για τις μεταγραφές κυρίων ονομάτων. Η Ελληνική Πολιτεία το χρησιμοποιεί π.χ. στη Διεύθυνση Διαβατηρίων και στη μεταγραφή τοπωνυμίων, οδών κλπ. Σε καμία περίπτωση δε συνίσταται φωνητική απόδοση, πόσο μάλλον μετάφραση (γι’ αυτό π.χ. οδηγείτε στη Vasilissis Sofias και όχι στην Queen Sophia’s). Αυτό καλύπτει και τη Νάουσα που προφανώς αποδίδεται Naousa - η Wikipedia το γράφει σωστά, αλλά οι τόμοι σημεία αναφοράς του κρασιού όχι (τιμητική εξαίρεση η κορυφαία Λονδρέζικη λέσχη κρασιού 67 Pall Mall). 

Οι ειδικοί στα γλωσσολογικά είναι συνηθισμένοι σε τέτοιες παρατυπίες. Η Φωτεινή Αποστόλου, Αν.Καθηγήτρια στον Τομέα Μετάφρασης/Διαπολιτισμικών Σπουδών του ΑΠΘ, μου ανέφερε ότι, αν και οι κανόνες μεταγραφής υπάρχουν, συχνά καταστρατηγούνται ενώ η ύπαρξη προηγουμένου περιπλέκει τα πράγματα. Παρόμοια είναι και η άποψη μία από της μεγαλύτερες μορφές των Ελληνικών Γραμμάτων στη Μ. Βρετανία, του Δημήτρη Τζιόβα, Καθηγητή στο Παν/μιο του Μπέρμιγχαμ (ίσως τον γνωρίζετε και από τις επιφυλλίδες του στο Βήμα). Όπως μου ανέφερε, η ανάμειξη παραδοσιακών και σύγχρονων μεταγραφών, εν προκειμένω στα ελληνικά σταφύλια, συχνά δημιουργεί προβλήματα. Εντούτοις, είναι συζητήσιμο κατά πόσο πράγματι υφίσταται παράδοση που να δικαιολογεί μερικές ιδιαιτέρως προβληματικές μεταγραφές. Τα τρία χαρακτηριστικά παραδείγματα που ανέφερα παραπάνω είναι το Ασύρτικο (κατά OCW: “Assyrtiko”, κατά ΕΛΟΤ 743: “Asyrtiko”), το Σαββατιανό (κατά OCW: “Savatiano”, κατά ΕΛΟΤ 743: “Savvatiano”), και η Μαυροδάφνη (κατά OCW: “Mavrodaphne”, κατά ΕΛΟΤ 743: “Mavrodafni”).